Putin və Paşinyanın Moskvadakı görüşü, ikitərəfli münasibətlərdəki mövcud proseslər, eləcə də Ermənistan daxilindəki böhran və onun Ermənistanla Azərbaycan arasındakı yaxınlaşma prosesində rolu haqqında pressunity.org-un müxbiri siyasi analitik, publisist, Xəzər Məkan Təhlili Mərkəzinin rəhbəri İlqar Vəlizadə ilə söhbət etdi.
— Mayın 16-da Cenevrədə Azərbaycan və Ermənistan parlamentlərinin spikerlərinin ikinci görüşü keçirilib. Mayın 10-11-də Almatıda iki ölkənin xarici işlər nazirləri arasında sülh danışıqları keçirilib. İki ölkə arasındakı münasibətlərin hazırkı səviyyəsi barədə nə deyə bilərsiniz? Tərəflər sülh müqaviləsinə nə dərəcədə yaxındır? Bu yaxınlaşma niyə Ermənistan daxilində böhrana səbəb olur?
— Bu gün biz müxtəlif səviyyələrdə dialoqun intensivləşdiyini görürük. Xarici işlər nazirlərinin görüşləri çərçivəsində siyasi dialoq mövcuddur. Delimitasiya/demarkasiya komissiyaları planlaşdırılmış şəkildə fəal olaraq görüşürlər və razılaşmalar əsasında fəaliyyət göstərirlər. Üstəlik, iki ölkənin spikerləri arasında daha geniş siyasi dialoq mövcuddur. Dialoqun intensivləşməsi və konkret qərarların qəbul edilməsi fonunda Ermənistanda reaksiya qüvvələrinin müqaviməti müşahidə olunur. Erməni kilsəsi və revanşist qruplar bir araya gələrək ölkələr arasında dialoqa mane olmağa çalışırlar. Bu qüvvələr Ermənistanda gərginlik yaratmağa cəhd edərək Paşinyanı devirmək üçün siyasi planlarını həyata keçirməyə çalışırlar. Diasporanın necə davranacağı sual altındadır. Rusiyadakı erməni diasporu etiraza və iştirak edən hər kəsə rəğbət bəsləyir. ABŞ-da çox nüfuzlu və Paşinyana təsir edən erməni diasporasının necə reaksiya verəcəyi, habelə Fransadakı erməni diasporasının vəziyyətə necə təsir edəcəyi çoxlu suallar doğurur. Bir tərəfdən, siyasi elitalar səviyyəsində normallaşma prosesi nisbətən müsbət qarşılanır, lakin Fransada və ABŞ-da ermənipərəst maraq qrupları arasında vəziyyət və mövqe tamamilə fərqlidir. Mən düşünmürəm ki, onlar bu prosesi alqışlayırlar. Məhz SPYURK arasındadır ki, Amerikada, Fransada və Rusiyada Azərbaycanla barışıq istəməyən, delimitasiya istəməyən və gələcəkdə Ermənistanla Türkiyə arasında barışıq istəməyən mürtəce qruplar var. Bu səbəbdən, onlar köhnə gündəmi yeni formalarda yenidən canlandırmağa çalışırlar.
Ölkədaxili proseslərə gəldikdə isə, Bağrat Qalstanyan kompromis fiquradır, çünki onun arxasında duran siyasi fiqurlar artıq özlərini çoxdan diskreditasiya ediblər. Bunlar Koçaryan və keçmiş Qarabağ klanının nümayəndələridir. Onlar artıq oyun kartları kimi ifşa ediliblər və istifadə olunmur. Bağrat isə kilsə nümayəndəsi kimi təqdim olunur, hakimiyyətdə olmayıb və əvvəlki klanın dövrünə aidiyyəti yoxdur. Amma burada da hər şey qaydasında deyil. Ermənistanın hökumətyönlü resursları ona qarşı kompromat tapmağa, xüsusilə Kanadadakı işlərini araşdırmağa və erməni kilsəsinin fəaliyyətini neytrallaşdırmağa çalışırlar. Bu siyasi fiqurların arxasında həm də maliyyə dayanır. Kilsə həm çox nüfuzlu, həm də etirazın varlı sponsorudur. Ermənistan kilsəsinin bütün yeparxiyaları hazırda bu etirazın xidmətindədir. Onlar bu etiraz hərəkatının hüceyrələridir, təkcə Ermənistanda deyil, həm də onun hüdudlarından kənarda. Kilsə Ermənistan xaricində diaspor ilə iş apararaq onları öz məqsədlərinə yönəldir. Burada siyasi maraqlı tərəflər və müəyyən dairələr də mövcuddur. Qarabağ klanı hakimiyyətə qayıtmağa çalışır, çünki bu, onlara hakimiyyətə və maliyyə qaynaqlarına çıxış imkanı verir.
— Bağrat Qalstanyan və onun tərəfdarları niyə hakimiyyətə gəlməyə belə can atırlar?
— Bu gün Ermənistan, Rusiya və Qərb arasında yerləşən bir ölkə kimi çox əlverişli mövqeyə malikdir. Bu mövqe ilə Ermənistan re-eksport sahəsində çox yaxşı nəticələr əldə edir. Bu gün Ermənistanla Rusiya arasında çox böyük ticarət dövriyyəsi mövcuddur. Ümumiyyətlə, ticarət dövriyyəsinin həcmi artır. Bu, re-eksport mallarının Ermənistan üzərindən keçməsi ilə əlaqədardır və bu, çox böyük pullardır. Bu axına siyasi qüvvələr və onların arxasında duran biznes dairələri nəzarət etmək istəyirlər. Bu, təkcə siyasi nəticələr uğrunda mübarizə deyil, həm də konkret siyasi imtiyazlar uğrunda oyundur.
— Putinlə Paşinyan arasında Moskva görüşünü, eləcə də Rusiya sərhədçilərinin Ermənistan və Azərbaycan sərhədindən çıxarılmasını necə qiymətləndirirsiniz?
— Bu məsələnin tarixçəsinə baxaq. Bu qoşunlar, 44 günlük müharibədən sonra hərbi əməliyyatlar dayandırıldıqdan sonra tərəflərin ayrılma prosesində iştirak etmək üçün Azərbaycanla Ermənistan arasındakı sərhədə yerləşdirilmişdi. Azərbaycan tərəfi Ermənistan sərhədinə yaxınlaşdığı üçün rus qoşunları bufer rolunu oynayırdılar. Onların əsas məqsədi tərəfləri ayırmaq idi. İndi isə tərəflər özləri bu məsələni həll edə bildikləri üçün rus sərhədçiləri Azərbaycan Qarabağ iqtisadi rayonundan çıxarılır. Tovuz istiqamətində delimitasiya və demarkasiya prosesi aktiv şəkildə davam edir, buna görə də rus qoşunlarının orada qalması mənasız olardı. Bu şəraitdə rus sərhədçilərinin və hərbi qoşunlarının mövcudluğu daha çox suallar doğururdu. Paşinyan bu vəziyyətdə məntiqli bir təklif irəli sürdü ki, rus hərbi qüvvələrinə ehtiyac yoxdur və biz Azərbaycanla təkbətək danışırıq. Bu proses tamamilə ikitərəfli olduğuna görə, orada rus qoşunlarının saxlanmasına heç bir ehtiyac yoxdur.
Ermənistan-Rusiya münasibətlərinə gəldikdə isə, əlbəttə, bu çətin dialoqdur. Hər iki tərəf öz maraqlarını müdafiə edir və burada qüvvələr bərabər deyil. Ancaq konseptual olaraq, Moskva ilə İrəvan arasında münasibətlərin tam pozulduğunu və onlar arasında fəlakətli bir pozulma olduğunu göstərən heç nə baş vermir. Sərhəddə onsuz da çox iş görməyən hərbçilər şərti olaraq getdilər, lakin Ermənistan-Türkiyə və Ermənistan-İran sərhədlərini qoruyan sərhədçilər qalır. Rusiyanın Ermənistanda köklü iqtisadi maraqları ortadan qalxmayıb. Ticarət dövriyyəsi rəqəmləri göstərir ki, daha da böyük yaxınlaşma baş verir. Rusiya Ermənistanın xarici ticarət dövriyyəsində möhkəm birinci yeri tutur və son illər ümumilikdə öz mövqeyini möhkəmləndirib. Bütün xarici ticarət dövriyyəsinin 44%-i Rusiyanın payına düşür. Əvvəlki illərdə Ermənistandan Rusiyaya re-eksport müşahidə olunurdu, lakin cari ilin son rübündə əhəmiyyətli miqdarda idxal əməliyyatları həyata keçirilir. Əsas məsələlərdə heç bir əsaslı dəyişiklik yoxdur, ona görə də söhbət daha çox ondan gedir ki, əsas məqamlar qalmasına baxmayaraq, dialoqda proqnozlaşdırıla bilənlik azdır. Rusiya isə bu vəziyyətdə əmin olmalıdır ki, Ermənistandan onun üçün ciddi fəlakətli problemlər yaranmayacaq.