Milli sərhədlərin ətrafına giriş (müxtəlif hesablamalara görə, əvvəllər itirilən ərazilərin 14% -i Azərbaycanın nəzarəti altına qaytarıldı) və uzun müddət davam edən postsovet münaqişəsinin kəskin mərhələsinin sona çatması böhran dövrü olan 2020-ci il üçün nadir uğurun nümunəsidir.
Yeni tapşırıq – milli problem kimi qısa zamanda konflikt çərçivəsində dağıntılara məruz qalmış, kənd yerlərinin 2020-ci ildən başlayaraq bərpa edilməsidir.
Digər tərəfdən qeyri-şərtsiz güclü sosial motivasiya, atmosferin yüksəlişi əlavə olaraq demoqrafik artımla tamamlanaraq proseslərin gedişini sürətləndirəcək. İkincisi, “güclü dövlət” in təsiri davam edəcək (ən böyük dövlət şirkətlərinin özəlləşdirilməsinin qeyri-müəyyən bir müddətə təxirə salınması və yeni universala – 21 dövlət şirkətini birləşdirən “Azərbaycan İnvestisiya Holdinqi” nin pay qoymaq) .
Lakin, eyni zamanda, digər tərəfdən isə həm özəl, həm də dövlət şirkətlərində açıq maliyyə və insan resursları çatışmazlığı olacaq.
“Qarabağ nikbinliyi” tədricən azalacaq, bu obyektiv bir prosesdir. Azərbaycan üçün yeni layihələrin böyük hissəsinin yalnız paytaxt bölgəsinə (Bakı-Abşeron) və geri qaytarılmış ərazilərə aid olması riskli ola bilər və regional investisiyaların qalan hissəsinin müəyyən müddətə təxirə salınması kimi tendensiyalar isə daha aydın, uzunmüddətli təsir göstərir.
Bütün bunların fonunda, qeyd etmək lazımdır ki, bərpa xərcləri çox israflı planlaşdırılmayıb – regional inkişaf proqramının ikinci mərhələsində 2021-ci il üçün 1,5 milyard dollardan 2 milyard dollara və ehtimal ki, sonrakı illərdə 2,5 milyard dollara qədər nəzərdə tutulsun. Yəni, bu Neft Fonduna illik daxilolmaların 10-20% -ni əhatə edəcək. Bununla birlikdə, əsas kapitala qoyulan sərmayələrin kəsiri 2014-2016 böhranından bəri özünü hiss etdirir.
Keçən il əsas kapitala kapital qoyuluşları 17 milyard 28,1 milyon manat təşkil edib ki, bu da 2019-cu illə müqayisədə 8,3% azdır. Eyni zamanda 2019-cu ildə kapital qoyuluşlarında 2,3 faiz azalma olub. Geri qaytarılmış ərazilərin iqtisadi bərpasına investisiyaların qayıdış axını müşahidə edilsə də, çox güman ki, əsas investisiya kanalı xarici investisiyalardan (xüsusən də Türkiyədən) yönəldilmiş maliyyələr olacaq, lakin hər şeydən əvvəl daxili maliyyə mənbələrimiz daha önəmlidir.
Bu, əslində keçən illərdəki tendensiyaların güclənməsi olacaq. Xüsusilə, 2020-ci ilin sonunda əsas kapitala qoyulmuş xarici və daxili investisiyaların nisbəti xarici ehtiyatların 31 faizi, daxili hissələrin isə 69 faizini təşkil edib.
Ölkə daxilində əsas sərmayəçi-məmurların ailələri, dövlət qulluqçuları, orta və kiçik biznes sahibləridir. Bakıda orta təbəqənin “remenləri sıxmaq” məcburiyyətində qalacağı, gəlirlərin azalması və dolayı vergilərin tətbiq ediləcəyi ilə bağlı fikirlər gəzişir. Bu bir gecəlik tendensiya deyil – bir sıra sektorlarda maaşlar bir neçə ildir artmır. Belə olan halda Mərkəzi Bankın təxminən 0,5 milyard dollarlıq binasının inşası kimi investisiyalar qıcıq yarada bilər.
Eyni zamanda, pul təchizatı mənbələri əllərdə və boz zonada da mövcuddur. Əsas göstəricilərdən biri də özəl avtomobil bazarıdır. 2020-ci ildə minik avtomobillərinin idxalı 542 milyon dollar təşkil edib ki, bu rəqəm 2019-cu ildə 546 milyon dollar (2018-ci illə müqayisədə 34,1% çox) olub.
Növbəti ən vacib məsələ çoxvektorlu xarici siyasət balansını qorumaqdır. Bu sahədə bir sarkaç salmaq çox incə bir sənətdir, zaman və müxtəlif təsirləri bir çox qüvvə mərkəzlərinin rəqabətidir.
Əsas cazibə amili, 2020-ci ildən bəri aydın olduğu kimi, Rusiya-Türkiyə cütlüyüdür.
Ankaranın regiondakı varlığının artıb artmayacağı hələ açıq sual olaraq qalır. Bütün hallarda, bu gün üçün Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-resurs hissəsinin cəlbedici orbiti, Aİİ-nin güclü təsiri ilə MDB Ticarət Birliyinə yönəldilib.
İşgüzar və turizm üçün humanitar və ümumi məkan baxımından rəqabət pariteti əldə edilib. Azərbaycan Rusiyaya bənzər Türkiyəyə vizasız giriş əldə etdi. Təhsil bazarı baxımından Rusiya məkanının mövqeləri Türkiyə ilə rəqabət mərhələsindədir. Rusiyada ildə orta hesabla təxminən 15 min azərbaycanlı tələbə təhsil alır, eyni zamanda 4 il müddətinə – 2013-14 tədris ilindən 2017-18-ə qədər, Türkiyə universitetlərində təhsi alan azərbaycanlı tələbələrin sayı 6 min 177-dən 15 min 546 nəfərə yüksəlib.
Xülasə, bütün daxili siyasətin və gücün qorunması baxımından İlham Əliyevin qarşısında beşinci prezidentlik müddətinin uzadılması kombinasiyalarını irəli sürmək vəzifəsi durmur. Qalib prezident əlavə bir təhlükəsizlik həddi qazandı. Eyni zamanda, birinci vitse-prezidentlə dəyişikliklər 2025-ci ildən sonra daxili məkanı və gücün xarici görünüşünü təravətləndirən faydalı bir seçim ola bilər. Qalan, mövcud idarəetmə məsələləri ilə bağlı sualların isə kadr siyasəti və ən yüksək eşalondan dövri təmizlənmə çərçivəsində həllinə davam edilə bilər olunmağa davam edə bilər (artıq yeni ildən sonra qurum rəhbərləri səviyyəsində iki cinayət işi başlandı).